Islamska civilizacija i njeni uticaji na Zapad


Islam i njegovi sljedbenici su izgradili civilizaciju koja je više od hiljadu godina imala dominantnu ulogu na svjetskoj pozornici. Jedna od najvažnijih specificnosti islamske civilizacije je u cinjenici da je rijec o civilizaciji uravnoteženosti i srednjega puta koja je spojila nauku i vjeru, uspostavila ravnotežu izmedu duha i materije i nije razdvojila ovaj od buduceg svijeta. To je bitna odlika islamske nad drugim civilizacijama koje primarnu pažnju poklanjaju materijalnoj strani života, tjelesnim potrebama i ljudskim porivima, pridajuci, putem iznalaženje mogucnosti što bržeg zadovoljenja potreba za užitkom, vecu pažnju ovosvjetskom životu, ne nalazeci odgovarajuce mjesto za Uzvišenog Stvoritelja i buduci svijet u svojoj filozofiji i svome misaonom i obrazovnom organizovanju. Islamska civilizacija zbližila je covjeka s Uzvišenim Stvoriteljem, povezala Zemlju s nebesima, ovaj svijet potcinila buducem, spojila duh i materiju, uspostavila ravnotežu izmedu razuma i srca, napravila spoj izmedu nauke i vjerovanja - podigavši znacaj moralnog uzdizanja na razinu znacaja materijalnog uspona. Zahvaljujuci tome, islamska civilizacija dala je veliki doprinos razvoju svjetske civilizacije. Autor je u ovom radu, koji je kao referat (na arapskom jeziku) podnio na Medunarodnom simpoziju u Granadi, ustvari, pokušao rasvijetliti najvažnija obilježja arapsko-islamske civilizacije u Španiji i njihov znacaj na znanstven i tehnološki preporod Zapada.

Podrucja arapsko-islamske civilizacija u Španiji

Arapsko-islamska civilizacija u Španiji obuhvata mnogobrojna podrucja koja su ostavila tragove na Iberijskom poluotoku i u Evropi. Kulturna klima kojom je odisao Andalus, rezultirala je zaživljavanjem raznih aspekata nauke i kulturne misli. Osnivane su škole, otvarane brojne bilbioteke i pribavljane knjige, tako da je vecina ljudi opismenjena. Cvjetala je književnost i umjetnost. Podizane su gradevine, zajedno s opcim i posebnim tekovinama izvorne islamske umjetnosti. Kao rezultat tog pokreta Kordova je postala prijestolnica civilizacije, ne samo u Španiji, vec i na Zapadu uopce. U njoj su osnovane škole: medicinska i tehnicka, te opceobrazovne i druge strucne škole, a izgradene su i bolnice, hemijske fabrike i opservatoriji. Kordovski univerzitet je bio velicajan svjetionik misli, kulture, sveobuhvatni držac bajraka arapsko-islamske civilizacije. Otuda je Kordova mogla biti zavicaj nauka, u kojem je obitavao veliki broj ucenjaka i eksperata medicinske, farmaceutske, hemijske, astronomske, matematicke nauke, botanike i drugih prirodnih nauka. Zastupljene su bile i neke društvene nauke, poput filozofije, logike, prevodilaštva i druge. Zato su je pohodili putnici i namjernici iz razlicitih evropskih zemalja koji su tragali za naukom i znanjem.

Ovaj naucni i civilizacijski pokret nije se svodio samo na Kordovu, vec obuhvatao i druge špansko-islamske gradove, kao što su Granada, Toledo i drugi, koji su bili pod arapsko-islamskom upravom. Historijski izvori navode da su se mladici iz Evrope, narocito iz Italije i Francuske, natjecali da dodu na studij na neki od islamskih univerziteta u Andaluziji. Jedan od onih koji su studirali na Kordovskom univerzitetu bio je i Gerbert, koji je kasnije postao papa, poznat pod imenom Silvester Drugi. On je u Italiju donio matematicku znanost i arapske brojke.
Isti izvori isticu da je Evropa, posredstvom grada Toleda u kojem se odvijala živa aktivnost prevodenja s arapskoga na latinski jezik, upoznala Aristotelove spise. Tu su prevedeni i brojni Platonovi i Galenovi spisi, zatim filozofijski spisi Ibn Sinaa, Al-Farabija, Ibn Tufajla, Ibn Badže i Ibn Rušda, te medicinski spisi Ibn Sinaa i Al-Razija. Veoma brzo, ti spisi su preneseni Evropom i postali nezaobilazna literatura na velikim evropskim univerzitetima. Ibn Sinino djelo Al-Qanun fi al-tibb smatrano je temeljinim prirucnikom u medicinskim studijama u Evropi približno šest stoljeca. Stoga je nazivan Medicinskim jevandeljem.

Široka aktivnost prevodenja s arapskog na latinski jezik nastavljena je i za vrijeme rekonkviste, pa i nakon pada Toleda, koji je od 519/1125. bio važan centar prevodenja, iz kojeg je nauka krenula u Evropu. Medu najistaknutijim prevodiocima bio je Grerardus Cremonensi, zvani Toletanum, koji je u Toledo došao iz Italije 545/1150. godine. Njemu se pripisuje prijevod više od 100 knjiga, od kojih 21 iz oblasti medicine, a medu njima i Al-Razijevo djelo Al-Mansuri i Ibn Sinino djelo Al-Qanun. Medutim, sasvim moguce je i da je neka od tih djela preveo i neki Kremonensijev dak, pod uciteljevim nadzorom, kao i da je neke prijevode Kremonensi uradio skupa sa svojim kolegama, a prije svih s orijentalistom Galipusom. U 12. stoljecu u prevodenju ucestvuju Španci, te predstavnici drugih naroda. Kasnije je Alfonso Deseti (650/1252-683/1284.), kastiljanski kralj, osnovao nekoliko obrazovnih institucija i podsticao prevodenje s arapskoga na latinski jezik, a ponekad i na kastiljanski.
cinjenica je da su naucni spisi koje su sastavljali muslimani, kako na Istoku tako i na Zapadu, nakon što su prevedeni na latinski i druge evropske jezike, sve do 17. stoljeca n.e., smatrani najvažnijim prirucnicima na evropskim univerzitetima. Mnogi zapadnoevropski historicari priznaju da su ti spisi odigrali velicanstvenu ulogu u evropskoj renesansi, isticuci da bi bez njih naucna i kulturna povorka na Zapadu bila odložena za još nekoliko stoljeca.
* * *
Razliciti aspekti arapsko-islamske civilizacije najlakše se mogu spoznati na osnovama doprinosa u slijedecim podrucjima djelovanja:
Gradevinarstvo i arhitektura. Gradevinsko umijece i arhitektura se upecatljivo ogledaju u izgradnji džamija, palaca i planiranju gradova, kao što je grad Al-Zahra' (madina Al-Zahra') koji je sagradio 'Abd al-Rahman al-Nasir. S parkovima, fontanama, javnim i posebnim kupatilima, Taj grad predstavlja prekrasan primjer dostignuca gradevinarstva i arhitekture u sklopu arapsko-islamske civilizacije u Andalusu. Umijece dekorisanja, crtanja i rezbarenja izvršilo je snažan utjecaj na Evropljane, posebno ono što je iza Arapa ostalo u Andalusu, kao što je Alhambra (Qasr al-hamra') i Velika džamija u Kordovi.
Književnost i jezik. Vladari u Andalusu su se tokom vremena sve više zanimali za nauku i književnost. Pozivali su sebi književnike, mislioce i osigurali imuslove za plodno djelovanje. Pojavila se velika skupina pjesnika, ucenjaka i književnika, koji su iza sebe ostavili sjajna djela u razlicitim naucnim oblastima. Cvjetalo je pjesništvo, pisanje poslanica, rasprava iz jezikoslovlja i gramatike. Zamah je dobilo i sastavljanje leksikona, pregleda i biografskih djela.

Vjera i vjerozakon. Pošto je islam bio najvažniji oslonac arapsko-islamske civilizacije u Andalusu, zanimanje za islamske nauke je predstavljalo znatno obilježje Andalusa. Otuda se pojavio pogolem broj napisa posvecen Kur'anu casnom i njegovim naukama, te Vjerovjesnikovom, s.a.v.s., hadisu, s predajama i komentarima, zatim raznovrsne studije u podrucju fikha, teologije, filozofije i povijesti vjera.
Primijenjene nauke. Cvjetala je medicinska nauka, narocito u 5. i 6. stoljecu islamske ere, odnosno 11. i 12. stoljecu n.e. Andaluzijski ljekari i farmaceuti su bili veoma vješti u hirurgiji i pripravljanju lijekova. Osnivane su i bolnice. Napisani su deseci važnih medicinskih djela, kao što je Al-Kattanijevo (umro 420/1029.) djelo Al-Adwiya al-mufrada i Al-Zahrawijevo (umro 403/1012.) djelo Al-Ta'rif li man 'agaz 'an al-ta'lif.
Što se tice matematike, škola koju je osnovao astronom Musallima al-Magriti (umro 394/1003.), koja je bila jedna od prvih takve vrste u Andalusu, pružila je vrijedne usluge toj nauci.
Na polju astronomije pojavili su se Ibn Barguth, Al-Zarqani i drugi.
To su bila najvažnija podrucja arapsko-islamske civilizacije u Andalusu koja je prolazila kroz razlicite faze i razdoblja, shodno politickim prilikama koje su se smjenjivale u Andalusu. Ono u šta nema sumnje, jeste da je ta civilizacija bila plod arapsko-islamskog mentaliteta, koji je uspio vješto napraviti spoj izmedu vlastite specificne misli i manira koji su bili dominantni na Iberijskom poluotoku prije arapsko-islamskog osvojenja. Najsnažniji utjecaj arapsko-islamska civilizacija je ostvarivala zahvaljujuci vjeri i jeziku. Zato su neki odvracali od njih, dobrano i zato što su se svecenici sa zabrinutošcu žalili da ce latinskog jezika nestati medu kršcanima, jer se oni sve više obracaju onom što pišu muslimani na arapskom jeziku.


Andalus, most kojim je arapsko-islamska civilizacija prelazila na Zapad
Medutim, nema sumnje, da su muslimani itekako ucestvovali u podizanju svjetske civilizacije, zaslugom velikana u razlicitim oblastima nauke. U bibliotekama širom svijeta danas postoje hiljade dokumenata koji posvjedocuju zasluge i dostignuca arapsko-islamske civilizacije u podrucju astronomije, matematike, fizike, hemije, medicine, farmakologije, geografije, arhitekture i drugih grana nauke.
Ti historijski dokumenti jasno dokazuju kakav trag su ostavili Arapi u proizvodnji tekstila, papira, parfema, sapuna, mastila, voska, šecera, biljnih ulja, baruta, zatim u otkrivanju i usavršavanju mjernih isntrumenata, sata na kazaljku, hidrosata, te vodenice, vjetrenjace, teleskopa. Tu su i tehnologija livenja metala i kovanja novca, izrada oružja, medicinske opreme i hirurških instrumenata, zatim mostogradnja, kopanje kanala, izrada dolapa, izrada toplifikacijskih i rashladnih uredaja, uspostavljanje irigacionog sistema, otvaranje javnih kupatila, kontrolnih tornjeva, vojnih utvrdenja, drugih postrojenja i izuma za koje Zapad Arapima i njihovoj civilizaciji odaje priznanje za zasluge. Po tome je arapsko-islamska civilizacija svjetskoj civilizaciji uistinu pružila brojna dostignuca koja svijet i danas koristi, dugujuci Arapima otkrivanje i prednjacenje u njihovoj upotrebi.

Takoder je znacajno istaknuti da je Andalus, zahvaljujuci svojim univerzitetima i zanosu u oblasti nauke, koji su oblikovali ucenjaci - tragaoci za naukom, bibliotekama, prevodilackim pokretima te sloboda misli i izražavanja, bio dio islamskog svijeta koji je imao presudnu ulogu u prenošenju tekovina arapsko-islamske civilizacije na Zapad.
U podrucju filozofije su, primjerice, arapski ucenjaci preveli najvažnije izvore anticke grcke filozofije i dalje je razvijali. Al-Kindi se proslavio razradivanjem Platonovih i Aristotelovih naucavanja. Al-Farabi se procuo po razradivanju ideja o Sredenom naselju (Al-Madina al-Fadila), Ibn Sina se procuo po produbljivanju racionalisticke filozofije, Ibn Khaldun po teorijskoj razradi sociologije koja je, još uvijek, nezaobilazna u osvrtu na principe sociologije kao nauke u djelima brojnih sociologa i filozofa na Zapadu. Svojom filozofijom posebnu pažnju je na sebe skrenuo Ibn Rušd. Njegove filozofske ideje kasnije su razradivali brojni istaknuti filozofi na Zapadu.
U oblasti matematike Al-Khawarizmi (jedan od astronoma halife Al-Ma'muna) uspostavio je principe algebre koja je kasnije prenesena cijelim svijetom. Evropa je od Arapa preuzela pojam nule i decimalnih brojeva, te izradu kalendara. Preuzela je i brojke koje se danas koriste u najvecem dijelu svijeta.
U podrucju astronomije muslimani su izumili astrolab za utvrdivanje vremena svitanja, smrkavanja i vremena posta, da bi usavršili sistem izracunavanja - uocavajuci i fakat paralela i meridijana. Usavršili su izracunavanje brzine glasa i svjetlosti, što je služilo kao polazište kasnijim bavljenjima Zapada tim pitanjima. Arapsko-muslimanskom ucenjaku Al-Biruniju (362/973-440/1038.) pošlo je za rukom da otkrije kretanje Zemlje oko Sunca, što je Galileo Galilej (1564-1642.) 'ponovo otkrio', cijelih šest stoljeca kasnije. Arapski astronomi Al-Zarqali, Al-Fargali i Al-Fazari preveli su temeljne Ptolomejeve astronomske spise, dodajuci im svoj udio, a oni su bili nezaobilazni izvori kasnijim evropskim istraživacima.

U oblasti medicine Arapi su bili daleko odmakli. Najistaknutiji akteri, kova Al-Razija, Ibn Sinaa i drugih, sastavljali su iscrpne leksikone koji su, nakon što su prevedeni na latinski jezik, tokom nekoliko stoljeca Evropljanima služili kao bazna literatura.
Slicno je bilo i u drugim naukama, umijecima i umjetnostima. Arapsko-muslimanski ucenjaci su dali svoj obol, kojim su pružili velicajan doprinos u podizanju svjetske civilizacije.
Naprijed smo vec nagovijestili da je pokret prevodenja na latinski i druge evropske jezike došao do velikog izražaja u islamskoj Španiji (Andalusu), da se Evropa njime uistinu okoristila. Prevedene knjige su u srednjem vijeku prenošene i tako ostvarivale zapažen kulturni utjecaj u Evropi. Njihovo širenje i plodovi utjecaja uzeli su neusporedivo šireg maha izumom štamparije, pocetkom razdoblja renesanse. Medicinska i druga naucna literatura, prevedena s arapskog na latinski jezik, bila su prva štampana djela. Tako je Ibn Sinaov djelo Al-Qanun fi al-tibb, u Kremonensijevome latinskom prijevodu, doživjelo više štampanja u razlicitim gradovima, što govori o njegovoj popularnosti i velikom interesu za njim.

Svjedocenja nekih evropskih istraživaca o ulozi Andalusa u evropskoj renesansi

Nema sumnje da Arapima muslimanima pripada istaknuta uloga u nastanku svjetskoga naucnog preporoda. Arapsko-islamska civilizacija je Evropi neosporno pružila presudnu pomoc u profilisanju preporoda. Postoje svjedocenja nekih objektivnih evropskih istraživaca u kojim se istice uloga ucenjaka Arapa i muslimana uopce, kao i uloga islamske Španije, posebno u evropskom preporodu.
U redovima koji slijede, navest cemo niz takvih svjedocenja. Prof. Albendet Nehru u djelu Pogledi iz historije svijeta (Lamahat min tarih al-'alam), kad opisuje arapske ucenjake kaže: 'Oni su, uistinu, utemeljitelji savremene znanosti. Bagdad je bio iznad svih evropskih prijestolnica, osim Kordove, prijestolnice arapske Španije... Nužno je bilo pojavljivanje Ibn al-Haytama, Ibn Sinaa, Al-Khawarizmija, Al-Birunija, da bi se mogli pojaviti Galileo Galilej, Kepler, Kopernik, Njutn i drugi'.

Dr. Gustav Loubon u djelu Arapska civilizacija istice: 'Najcešce se Rodžeru Bejkonu (1214-1294.) pripisuju zasluge za najranije uvodenje empirijske metode i kritickog posmatranja, kao temeljnih pretpostavki plodonosnoga naucnog istraživanja. U vezi s tim, trebalo bi znati da je to bilo nacelo kojeg su se Arapi otprije pridržavali'. Isti autor na drugome mjestu kaže: 'Ako se vratimo u 9. i 10. stoljece n.e., kad je islamska civilizacija raskošno blistala u Španiji, vidjet cemo da su kulturni centri u Evropi bili utvrdene kule koje je nastanjivala raspusna gospoda, koja se ponosila time što ne zna citati, a obrazovani ljudi kršcani uglavnom su bili siromašni isposnici i svecenici. Primitivizam i barbarizam su dominirali Evropom, a da ona toga nije bila ni svjesna. Nije bilo nikakavog interesovanja za nauku, sve do 11. i 12. stoljeca, kad su se poceli pojavljivati pojedinci koji su željeli sa zajednice skinuti plašt neznanja, okrecuci se prema muslimanima koji su u tome bili jedini predvodnici'.
U djelu Legacy of Islam, grupe autora orijentalista, stoji slijedece: 'Pouzdano se zna da su, u vrijeme dok je Evropa teturala pod teretom nevolja i zapuštenosti, materijalne i duhovne naravi, nuslimani u Andalusu podizali blistavu civilizaciju i ekonomski veoma dobro organizovan život. Andalužani su odigrali odlucujucu ulogu u razvoju nauke, filozofije, pjesništva i umjetnosti, izvršivši utjecaj i na najznamenitije aktere kršcanske misli 13. stoljeca, kao što su bili Toma Akvinski (1225-1274.) i Dante Aligijeri (1265-1321.). Španija je tada bila svjetiljka cijeloj Evropi'.

Prof. Viktor Robinson je, u kontekstu izlaganja usporedbe izmedu islamske civilizacije u Andalusu i vladajucih prilika u Evropi, rekao: 'Dok je Evropa svake veceri nakon zalaska Sunca zapadala u tamu, Kordova je bila osvijetljena ulicnim svjetiljkama; dok je Evropu preplavljala necistoca, Kordova je bila uzor cistoce; dok je Evropa bila olicenje prljavštine, Kordova je raspolagala s 1.000 (javnih) kupatila; dok je Evropa gazila blato, Kordova je imala poplocane ulice s trotoarima; dok su krovovi dvoraca po Evropi bili oznaceni mnoštvom dimnjaka, zidovi kordovskih palaca su bili ukrašeni arabeskama; dok se evropski prvaci nisu znali ni potpisati, arapska djeca u Kordovi su išla u škole. U tom vremenu, kada su cak i svecenici, zbog slabe opismenjenosti, s velikim poteškocama citali crkvene knjige, ljudi od nauke u Kordovi su podigli biblioteku koja se po velicini mogla usporediti sa velikom Aleksandrijskom bibliotekom'.